Από τη μια οπτική γωνία στην άλλη, μια ενσυναίσθηση δρόμος

Ομιλία στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (Απρίλιος 2018) για τον τρόπο προβολής του μεταναστευτικού από τα ΜΜΕ.

Αρχές Ιανουαρίου 2016 σε μια ειδησεογραφική ιστοσελίδα της χώρας μας δημοσιεύτηκε η εξής ιστορία υπό την ένδειξη «ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΟ» με κεφαλαία γράμματα:

«Αναστάτωση επικρατεί τις τελευταίες ημέρες στο Κέντρο Κράτησης Μεταναστών στη Μενόγεια, από την είδηση ότι το 3χρονο παιδί Αστυφύλακα κόλλησε Ηπατίτιδα. Ανάμεσα στους κρατούμενους υπάρχουν άτομα με σοβαρές ασθένειες και το προσωπικό είναι εκτεθειμένο. Εκατόν και πλέον εργαζόμενοι στο Κέντρο Κράτησης Παράτυπων Μεταναστών στη Μενόγεια είναι συγκλονισμένοι από την είδηση ότι το μωρό συναδέλφου τους κόλλησε Ηπατίτιδα και το μικρόβιο από ό,τι φαίνεται το μετέφερε στο σπίτι ο πατέρας  του από τον χώρο εργασίας του. Σύμφωνα με αποκλειστικές πληροφορίες της ιστοσελίδας μας,  μόλις έγινε γνωστό ότι το 3χρονο παιδί του συναδέλφου τους διαγνώστηκε με Ηπατίτιδα και κρατήθηκε για νοσηλεία, το προσωπικό είναι ανάστατο και οι ανησυχίες για την υγεία τους εντάθηκαν, αφού ανάμεσα στους μετανάστες που κρατούνται υπάρχουν ορισμένοι που πάσχουν από την συγκεκριμένη ασθένεια, αλλά και Aids. Πάντως πάρα τα δημοσιεύματα  κατά καιρούς, ενάντια στο τρόπο κράτησης των μεταναστών στη Μενόγεια, πληροφορίες μας αναφέρουν ότι οι κρατούμενοι έχουν την κάθε φροντίδα και περιποίηση στο Κέντρο. Όπως μας αναφέρθηκε χαρακτηριστικά έχουν ότι ζητήσουν, από ζεστό φαγητό της αρεσκείας τους, μέχρι και μασέλες  πλήρωσαν για κάποιους  που είχαν πρόβλημα με τα δόντια τους. Τακτικά εξετάζονται από ψυχολόγους και γιατρούς, ενώ κάποιοι στις χώρες προέλευσης τους ήταν κακοποιά στοιχεία».

Αυτή η είδηση που μόλις σας διάβασα και κοινοποιήθηκε 500 φορές από τους χρήστες του Facebook, έφερε τον τίτλο «Μωρό αστυφύλακα στη Μενόγεια κόλλησε Ηπατίτιδα - Μετέφερε το μικρόβιο στο σπίτι ο πατέρας του».

Με λίγα λόγια το λεγόμενο αποκαλυπτικό ρεπορτάζ  ενημέρωνε τις δεκάδες χιλιάδες πολίτες που το διάβασαν ότι: οι μετανάστες της Μενόγειας που έχουν και του πουλιού το γάλα, είναι άκρως επικίνδυνοι για τη δημόσια υγεία και ειδικά για τα πιο ευάλωτα μέλη μιας κοινωνίας, τα παιδιά. Προς επίρρωσιν αυτού του ισχυρισμού, το γεγονός ότι το παιδάκι εργαζόμενου αστυφύλακα μολύνθηκε από ηπατίτιδα που μετέφερε στο σπίτι ο πατέρας του.

Πρόκειται ασφαλώς για ένα αστήρικτο, αβάσιμο και γκεμπελικό συμπέρασμα το οποίο δεν εμπεριέχει ίχνος λογικής, ούτε καν μία αποχρώσα ένδειξη. Δυστυχώς, αυτό το δημοσίευμα δεν ήταν η εξαίρεση αλλά μάλλον ο κανόνας με το οποίο ο φακός των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης αντιμετώπιζε μέχρι πριν μερικά χρόνια τους μετανάστες και τους πρόσφυγες.

Βλέπουμε να κυριαρχούν και να αναπαράγονται είτε με άμεσο «αποκαλυπτικό» τρόπο, είτε με έμμεσο εκλεπτυσμένο τρόπο ρατσιστικά στερεότυπα και αβάσιμα συμπεράσματα. Ο Τύπος, έντυπος ή ηλεκτρονικός, αποτελούσε και αποτελεί σε ένα μεγάλο βαθμό και τον καθρέφτη της κοινωνίας που αποδέχεται, αναπαράγει και υιοθετεί τέτοιες συμπεριφορές και νοοτροπίες.

Αποτελεί για μένα μεγάλη τιμή, να μιλήσω για το ρόλο του Τύπου απέναντι στους μετανάστες, στους πρόσφυγες, στους ξεριζωμένους σε μια περίοδο μάλιστα που η Κύπρος είχε να αντιμετωπίσει μια ανεπανάληπτη οικονομική κρίση. Είναι μια ευκαιρία για αυτοκριτική αλλά και για να ακούσουμε τις απόψεις των ενεργών πολιτών και να προσπαθήσουμε να βελτιώσουμε τις αδυναμίες μας. Αυτός ο παραγωγικός διάλογος είναι αποτέλεσμα της μεθοδικής έρευνας των Μαρίας Αβρααμίδου, Ειρήνης Καδιανάκη, Μαρίας Ιωάννου και Ελισάβετ Παναγιώτου του «Πανεπιστημίου Κύπρου». Μια μελέτη η οποία δείχνει ότι κάτι σάπιο υπάρχει στα θεμέλια της κοινωνίας μας, και οφείλουμε, ο καθένας από τον τομέα του, να προσπαθήσουμε να το διορθώσουμε αυτό. 

Μπορεί σήμερα να βρισκόμαστε σε καλύτερη κατάσταση από ό,τι πριν από μερικά χρόνια, αλλά το φάντασμα του ρατσισμού και των άκρων αναβιώνει τόσο έντονα για πρώτη φορά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αυτό το φαινόμενο σε συνδυασμό με τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παραδοσιακά μέσα, την επικράτηση των fakenews και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ως φορέων ενημέρωσης, οδηγούν στην ανάγκη να επανεύρουμε τις αξίες της παραδοσιακής δημοσιογραφίας και να ενισχύσουμε το ρόλο των ενεργών πολιτών.

Για να μπορέσει ο Τύπος, ο σοβαρός τουλάχιστον Τύπος, να σταματήσει να παράγει ανακρίβειες, συκοφαντίες, ξενοφοβία, ανασφάλεια και να τροφοδοτεί με μίσος και ψέμα μια κοινωνία υπό κρίση, οφείλουμε να διορθώσουμε πολλά.

Πρώτα ως πολίτες, μετά ως δημοσιογράφοι.

Οφείλουμε να μιλούμε. Να αντιμετωπίσουμε τέτοια φαινόμενα εκεί και όπου παράγονται, να διαμαρτυρηθούμε, να πούμε την άποψη μας. Να ξεβολεύτουμε. Τη μια φορά είναι το μωρό του αστυφύλακα που κόλλησε ηπατίτιδα από τους μετανάστες, την άλλη φορά είναι μια επιταγή σε ένα αιτητή ασύλου με τέσσερα ψηφία. Οι… μισές ειδήσεις είναι αρκετές για να ξεσηκώσουν τους πάντα έτοιμους σχολιαστές του Facebook που θα μιλήσουν για τους ξένους που κλέβουν τις δουλειές των Κυπρίων, που γενικεύουν, ισοπεδώνουν, κρίνουν, δικάζουν και καταδικάζουν κατά το δοκούν.

Και όταν σηκωθεί τόση πολλή σκόνη, είναι πολύ πιθανόν να γίνει θέμα και στα παραδοσιακά ΜΜΕ χωρίς να έχει προηγηθεί η απαραίτητη διερεύνηση και χωρίς να διασταυρωθούν τα βασικά σημεία του ρεπορτάζ.

Είμαι βέβαιη ότι έχετε διαβάσει σε κάποιες από τις πολλές ιστοσελίδες μια είδηση με τίτλο «Σάλος με αιτητή ασύλου που λαμβάνει επίδομα 3000 ευρώ», «Προκλητικό έμβασμα σε αιτητή» και άλλα παρόμοια. Αυτοί οι πιασάρικοι στη δημοσιογραφική γλώσσα τίτλοι μπορεί να φέρουν μερικές χιλιάδες κλικς παραπάνω αλλά θα έχουν στο μεταξύ δημιουργήσει μια εντελώς στρεβλή εικόνα για μια ανθρώπινη ιστορία.

Γιατί χρειάζεται χρόνος για να διερευνηθούν τα πραγματικά γεγονότα. Αν το ποσό είναι συσσωρευμένες οφειλές πολλών μηνών; Αν αφορούν τις ανάγκες πολυμελούς οικογένειας; Αν είναι δικαιούχοι και έχουμε ευθύνη προς την Ευρωπαϊκή Ένωση να καλύπτουμε τις ανάγκες τους; Δεν θα μιλήσω για την ανθρωπιστική πλευρά αυτών των θεμάτων. Θα περίμενα όμως μεγαλύτερες αντοχές, κατανόηση και συμπάθεια από μια κοινωνία που έζησε από πρώτο χέρι την ένδεια, τον ξεριζωμό και την οικονομική μετανάστευση.

Αναπόφευκτη συνεπώς η σύγκριση και το ερώτημα. Ποιο είναι το ζητούμενο για κάθε τι που ο δημοσιογράφος δημοσιεύει; Είτε αυτό είναι μια δήλωση, μια έρευνα, ένα ρεπορτάζ.

Στο δια ταύτα όμως. Πως αξιολογείται μια είδηση; Πότε δημοσιεύεται; Ποιοι έχουν την ευθύνη για την ενημέρωση των πολιτών;

Στις εφημερίδες για παράδειγμα, αυτή την διαιώνια μορφή του έντυπου λόγου, οι καθημερινές ειδήσεις θα πρέπει να αξιολογηθούν και να δημοσιευτούν σε ένα προκαθορισμένο αριθμό σελίδων. Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι ο αρχισυντάκτης και ο κάθε δημοσιογράφος ξεχωριστά προβαίνουν σε μια αξιολόγηση. Εδώ σε αυτό ακριβώς το σημείο ξεχωρίζει το επάγγελμα από το λειτούργημα.

·        Ποιος είναι ο στόχος;

·        Πως αξιολογούνται οι ειδήσεις;

·        Και πως προβάλλονται;

·        Και γιατί είναι αναγκαίο να εστιάσουμε σε μια ληστεία στην καταγωγή του ληστή αν είναι αλλοδαπός  ή στο γεγονός ότι μιλούσε σπαστά ελληνικά;

·        Γιατί δεν λέμε όταν συλλαμβάνεται Ελληνοκύπριος ότι συνέλαβαν ένα Λεμεσιανό, ένα Παφίτη, έναν από την Μακεδονίτισσα;

Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά. Η πλευρά των αναγνωστών. Που μέσα από μια αμφίδρομη σχέση «αξιολογούν» και αυτοί τις ειδήσεις ανάλογα με την προτεραιότητα που δίνουν.

Για παράδειγμα:

Πριν από το Πάσχα είχα δημοσιοποιήσει τον κατάλογο των νέων συμβούλων του Προέδρου και των Υπουργών και τις αμοιβές τους. Αυτή η είδηση στην ιστοσελίδα της εφημερίδας έγινε viral. Ακόμα και σήμερα, αν και έχουν περάσει τόσες μέρες, εξακολουθεί να είναι ανάμεσα στις πιο δημοφιλείς ειδήσεις του Πολίτη.

Την ίδια περίπου περίοδο, είχα δημοσιεύσει και μια επίμονη έρευνα για τους οροθετικούς στη χώρα μας. Διαβάστηκε και αυτή αλλά καμιά σύγκριση με τους μισθούς και τα ονόματα. Η έρευνα για το Γολγοθά των οροθετικών που κράτησε εβδομάδες νικήθηκε από την περιέργεια και το κουτσομπολιό για τους μισθούς. Αυτή είναι η αλήθεια. Και θα έπρεπε να μας προβληματίσει.

Και τα δύο θέματα έπρεπε να δημοσιευθούν, αλλά είναι οι αναγνώστες και κατ’ επέκταση η κοινωνία που θέτει προτεραιότητες. 

Με αυτή την ευκαιρία και προτού προχωρήσω στον επίλογο μου θα ήθελα να σας πω δημόσια ότι μετά την έρευνα για τους οροθετικούς ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας έδωσε οδηγίες να λυθεί ένα χρόνιο αίτημα τους για μηνιαίο επίδομα. Πρόκειται για ένα επίδομα που θα διασφαλίζει ελπίζω, όπως και σε άλλες χώρες, τα ελάχιστα όρια ανθρώπινης επιβίωσης εκατοντάδων ανθρώπων που υποφέρουν  και θα καλύπτει τόσο Κύπριους όσο και αλλοδαπούς.

Το αναφέρω γιατί θεωρώ ότι το θέμα είναι συναφές με τις αντιλήψεις που υπάρχουν στη χώρα μας και συνδέεται με τις δυο θεματικές της σημερινής ημερίδας. Αύριο-μεθαύριο μπορεί να διαβάσουμε σχόλια του τύπου «και ξένος, και γκέι και με HIV! Τι κακό μας βρήκε…». Ο ρατσισμός δεν έχει πάτο.

Συνεπώς, κυρίες και κύριοι, είναι  πολύ σημαντικό ο δημοσιογράφος που ασχολείται με ευαίσθητα θέματα όπως το μεταναστευτικό, τα ΛΟΑΤ άτομα, θέματα υγείας κλπ να έχει ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση.

Να μπορεί δηλαδή να μπει στα παπούτσια του άλλου. Να μπορεί να διακρίνει γιατί ο τάδε βουλευτής κρατάει και κουνά επιδεικτικά ένα αντίγραφο επιταγής ή εμβάσματος σε αλλοδαπό χωρίς να μπει στο κόπο να το διερευνήσει. Να μπορεί πολύ περισσότερο να αντιληφθεί ποιες ανάγκες μπορεί να καλύψει αυτό το ποσό, για πόσα άτομα και για πόσο.

Δεν ξέρω αν η δημοσιογραφία σπουδάζεται. Η ενσυναίσθηση ωστόσο είμαι σίγουρη πως δεν σπουδάζεται. Είναι κάτι που φέρνεις μαζί σου και το εξελίσσεις, όπως τον έρωτα ή την αγάπη. Είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης και ενυπάρχει με κάποιο αόρατο τρόπο στο ανθρώπινο DNA. Σε αυτή την ανθρώπινη υπεραξία πρέπει να επενδύσουμε. 

Όταν γράφεις με σκοπό να ενημερώσεις ή και να ευαισθητοποιήσεις, αναλόγως, δεν πρέπει να έχεις κατά νου, κλικς, λάικς και shares. Να γράφεις με την ψυχή σου είναι το ζητούμενο.

Καλύπτοντας καθημερινά το κοινοβουλευτικό ρεπορτάζ, πέραν όλων όσων έχω μάθει στη σχολή που λέγεται βουλή έχω διαπιστώσει πως βρισκόμαστε σε μια κρίσιμη περίοδο που πρέπει να σταματήσουμε να μεταφέρουμε ειδήσεις μόνο από τα πάνω προς τα κάτω. Ο ρόλος των δημοσιογράφων είναι πολύ περισσότερο να μεταφέρει τις ειδήσεις από τα κάτω προς τα πάνω. Και εκεί όπου μπορεί να γίνεται η φωνή όσων δεν μπορούν να την υψώσουν.

Όπως της Ραφαέλλας μιας κοπέλας θύμα εμπορίας προσώπων με νοητική στέρηση που κατάφερε να ξεφύγει από μια κόλαση για να βρεθεί αντιμέτωπη με την κρατική αδιαφορία. Και σήμερα να είναι έγκυος άγνωστο από ποιον χωρίς η κοινωνική λειτουργός που έπρεπε να την παρακολουθεί να το έχει πράξει!Για την Ραφαέλλα, την όποια Ραφαέλλα όπως και δεκάδες άλλα αλλοδαπά θύματα εμπορίας προσώπων δεν γνοιάστηκαν τόσο συνάδελφοι, οι οποίοι μπορούν ωστόσο λαμβάνοντας ένα μέιλ με ένα έμβασμα αλλοδαπού να σούρουν τα εξ αμάξης σε όσους νομίζουν ότι φταίνε και να …σχολάσουν.

Κλείνοντας, να μου επιτρέψετε να τελειώσω όπως άρχισα. Με ένα δεύτερο δημοσίευμα αυτό πρόσφατο, από τον συνάδελφο Πάμπο Βάσιλα στην εφημερίδα Ο Φιλελεύθερος. Πριν από λίγες μέρες, ο συνάδελφος έφερε στο φως την περιπέτεια μιας οικογένειας αναγνωρισμένων πολιτικών προσφύγων από το Ιράκ που ζούσαν σε ένα αυτοκίνητο. Ο 8χρονος Αλί, η 12χρονη Μαρία και ο 14χρονος Μουσταφά μαζί με τον πατέρα τους Αγιάντ ζούσαν κυριολεκτικά σε ένα πενταθέσιο αυτοκίνητο. Ο πατέρας προσπαθεί να πάει στη Γερμανία για να βρει την μητέρα των παιδιών του που είναι πολιτικός πρόσφυγας. Αυτό το ρεπορτάζ και η κατακραυγή των πολιτών που ακολούθησε κίνησε την κρατική μηχανή. Το Υπουργείο Εσωτερικών απάντησε παραθέτοντας με λεπτομέρεια τα επιδόματα τα οποία λαμβάνει η οικογένεια αλλά και όσα τους παρασχέθηκαν. Αλλά το πιο σημαντικό είναι πως βρέθηκε σπίτι για να στεγάσει την οικογένεια διασφαλίζοντας ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης για τα παιδιά.

Αυτή είναι μια άλλη οπτική γωνία της δημοσιογραφίας. Μπορούμε να αλλάξουμε, μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι, μπορούμε να είμαστε άνθρωποι. 

Έχουμε υποχρέωση ως πολίτες να ζητούμε από μια κυβέρνηση να λειτουργεί με ανθρωπιά και να στηρίζει τις ευάλωτες ομάδες. Έχουμε υποχρέωση ως δημοσιογράφοι να αναζητούμε την αλήθεια. Με τα μάτια της ψυχής μας. 

Κλείνοντας να σας πως ότι ευαισθησία ή ενσυναίσθηση α λα καρτ δε υπάρχει. Η λέξη που ψάχνετε είναι η υποκρισία.